Pismo w pigułce

I. Historia i rozwój pisma
II. Brachygrafia
III. Przykłady skrótów

I. Historia i rozwój pisma

Zasadniczą informacją o piśmie, którą można uzyskać już przy pierwszym rzucie oka na tekst, jest to czy mamy do czynienia z majuskułą czy minuskułą. Jedną i drugą wszyscy posługujemy się na co dzień. Majuskuła to pismo, którego litery są tej samej wysokości, np. A B C D G J P. Minuskuła to takie, którego litery są różnej wysokości (niektóre laseczki liter są wyciągnięte w górę, inne w dół), np. a b c d g j p. Dokładne określenie rodzaju pisma, z jakim mamy do czynienia w odniesieniu do materiałów rękopiśmiennych z różnych epok, wymaga dużo bardziej zaawansowanej wiedzy i jest istotą nauki o piśmie.

Początkowo ewolucja pisma związana była z rodzajem materiałów i narzędzi pisarskich. Od tego na czym i za pomocą jakiego narzędzia pisano, zależała płynność i swoboda kreski. To wpływało też na kształt liter, np. mogło wymusić posługiwanie się tylko liniami prostymi.

Kolejnym czynnikiem, który kształtował rozwój pisma były oczekiwania, jakie z nim wiązano. Pismo miało służyć przekazywaniu treści, jednak często dążono do tego, by przysparzało odbiorcy także wrażeń estetycznych. Z drugiej strony, człowiek chciał coraz szybciej zapisywać informacje, a to wymuszało mniejszą dbałość o estetykę notowanych tekstów i utratę ich czytelności. Ostatecznie pogodzenie szybkiego zapisywania treści i utrzymania wysokiego poziomu estetycznego wytworów ręki pisarza okazało się niemożliwe. Sprawiło to, że na szerszą skalę porzucono pisanie majuskułą, na rzecz minuskuły. W dalszej kolejności nastąpiło przejście do coraz bardziej zindywidualizowanych form pisma kursywnego, umożliwiającego szybkie pisanie. Wykształciły się też pisma o różnych zastosowaniach. Pisma majuskulne stosowano do spisywania tekstów bardziej uroczystych, np. inskrypcji czy ksiąg, minuskuła była pismem najbardziej uniwersalnym, natomiast kursywa pismem użytkowym – do szybkiego zapisywania dokumentów o mniejszej wadze.

Piętno na kierunkach rozwoju pisma wywierały również trendy w sztuce. W kształcie liter odzwierciedlenie znajdowały podobne dążenia, jak te, które kształtowały nowe kierunki w sztuce czy architekturze. I podobnie jak w odniesieniu do sztuki, rozwój pisma na przestrzeni wieków warunkowany był przenikającymi się wpływami i różnicami lokalnymi.

Historię pisma łacińskiego (w telegraficznym skrócie) otwiera kapitała. Było to eleganckie majuskulne pismo o regularnych, geometrycznych kształtach, dzięki czemu nadawało się do rycia w kamieniu lub innym twardym materiale. Do szybkiego pisania starożytni Rzymianie używali bardziej pospiesznych i mniej starannych starszej i młodszej kursywy.

Gdy zaczęto używać innych niż kamień materiałów pisarskich, po których pisało się znacznie łatwiej i szybciej, wykształciły się inne rodzaje pisma. Pierwszym z nich była uncjała – pismo jeszcze majuskulne, ale już bardziej okrągłe i lżejsze, w większym stopniu nadające się do pisania na miękkim materiale; w dalszej kolejności półuncjała, będąca pismem minuskulnym. Mające swe korzenie w starożytności kapitała, uncjała i półuncjała dały początek kolejnym rodzajom pisma, używanym w Europie.

W średniowieczu w naszej części Europy rozpowszechniła się minuskuła karolińska, pismo, którego początki wiąże się z czasami panowania Karola Wielkiego i okresem odrodzenia w sztuce, zwanym renesansem karolińskim. Pismo to było używane między IX a XII w. i dotarło także do Polski.

Na przełomie XII i XIII w. podążając w tym samym kierunku co sztuka i architektura, pismo zaczęło się zmieniać, przybierając coraz silniej zaznaczone gotyckie formy – litery stały się bardziej wydłużone, a linie ostro załamane. W ten sposób powstało pismo gotyckie, używane aż do końca średniowiecza. Gotyckie formy otrzymały zarówno majuskuła, jak i minuskuła oraz kursywa, przybierając formę nowych, różniących się od siebie lokalnie lub przeznaczonych do różnych zastosowań odmian pisma gotyckiego (np. tekstura, fraktura, kurrenta, bastarda). Z pisma gotyckiego wyrosły narodowe pisma niemieckie i dzięki temu elementy gotyku w piśmie najdłużej zagościły w krajach niemieckojęzycznych.

Pismo gotyckie zostało wyparte dopiero w dobie renesansu, kiedy w wielu dziedzinach sztuki nastąpił powrót do antycznych wzorów. Powstała wtedy antykwa – eleganckie pismo książkowe wzorowane na minuskule karolińskiej, a za jej pośrednictwem – na poprzedzających ją pismach antycznych. Do użytku kancelaryjnego przyjęła się natomiast użytkowa kursywa, zwana italiką. Z pisma renesansowego wyrosły nowożytne pisma narodowe i w efekcie wykształciło się nowoczesne pismo.