Pismo w pigułce
I. Historia i rozwój pisma [1]
II. Brachygrafia [2]
III. Przykłady skrótów [3]
I. Historia i rozwój pisma
Zasadniczą informacją o piśmie, którą można uzyskać już przy pierwszym rzucie oka na tekst, jest to czy mamy do czynienia z majuskułą czy minuskułą. Jedną i drugą wszyscy posługujemy się na co dzień. Majuskuła to pismo, którego litery są tej samej wysokości, np. A B C D G J P. Minuskuła to takie, którego litery są różnej wysokości (niektóre laseczki liter są wyciągnięte w górę, inne w dół), np. a b c d g j p. Dokładne określenie rodzaju pisma, z jakim mamy do czynienia w odniesieniu do materiałów rękopiśmiennych z różnych epok, wymaga dużo bardziej zaawansowanej wiedzy i jest istotą nauki o piśmie.
Początkowo ewolucja pisma związana była z rodzajem materiałów i narzędzi pisarskich. Od tego na czym i za pomocą jakiego narzędzia pisano, zależała płynność i swoboda kreski. To wpływało też na kształt liter, np. mogło wymusić posługiwanie się tylko liniami prostymi.
Kolejnym czynnikiem, który kształtował rozwój pisma były oczekiwania, jakie z nim wiązano. Pismo miało służyć przekazywaniu treści, jednak często dążono do tego, by przysparzało odbiorcy także wrażeń estetycznych. Z drugiej strony, człowiek chciał coraz szybciej 
zapisywać informacje, a to wymuszało mniejszą dbałość o estetykę notowanych tekstów i utratę ich czytelności. Ostatecznie pogodzenie szybkiego zapisywania treści i utrzymania wysokiego poziomu estetycznego wytworów ręki pisarza okazało się niemożliwe. Sprawiło to, że na szerszą skalę porzucono pisanie majuskułą, na rzecz minuskuły. W dalszej kolejności nastąpiło przejście do coraz bardziej zindywidualizowanych form pisma kursywnego, umożliwiającego szybkie pisanie. Wykształciły się też pisma o różnych zastosowaniach. Pisma majuskulne stosowano do spisywania tekstów bardziej uroczystych, np. inskrypcji czy ksiąg, minuskuła była pismem najbardziej uniwersalnym, natomiast kursywa pismem użytkowym – do szybkiego zapisywania dokumentów o mniejszej wadze.
Piętno na kierunkach rozwoju pisma wywierały również trendy w sztuce. W kształcie liter odzwierciedlenie znajdowały podobne dążenia, jak te, które kształtowały nowe kierunki w sztuce czy architekturze. I podobnie jak w odniesieniu do sztuki, rozwój pisma na przestrzeni wieków warunkowany był przenikającymi się wpływami i różnicami lokalnymi.
Historię pisma łacińskiego (w telegraficznym skrócie) otwiera kapitała. Było to eleganckie majuskulne pismo o regularnych, geometrycznych kształtach, dzięki czemu nadawało się do rycia w kamieniu lub innym twardym materiale. Do szybkiego pisania starożytni Rzymianie używali bardziej pospiesznych i mniej starannych starszej i młodszej kursywy.
Gdy zaczęto używać innych niż kamień materiałów pisarskich, po których pisało się znacznie łatwiej i szybciej, wykształciły się inne rodzaje pisma. Pierwszym z nich była uncjała – pismo jeszcze majuskulne, ale już bardziej okrągłe i lżejsze, w większym stopniu nadające się do pisania na miękkim materiale; w dalszej kolejności półuncjała, będąca pismem minuskulnym. Mające swe korzenie w starożytności kapitała, uncjała i półuncjała dały początek kolejnym rodzajom pisma, używanym w Europie.
W średniowieczu w naszej części Europy rozpowszechniła się minuskuła karolińska, pismo, którego początki wiąże się z czasami panowania Karola Wielkiego i okresem odrodzenia w sztuce, zwanym renesansem karolińskim. Pismo to było używane między IX a XII w. i dotarło także do Polski.
Na przełomie XII i XIII w. podążając w tym samym kierunku co sztuka i architektura, pismo zaczęło się zmieniać, przybierając coraz silniej zaznaczone gotyckie formy – litery stały się bardziej wydłużone, a linie ostro załamane. W ten sposób powstało pismo gotyckie, używane aż do końca średniowiecza. Gotyckie formy otrzymały zarówno majuskuła, jak i minuskuła oraz kursywa, przybierając formę nowych, różniących się od siebie lokalnie lub przeznaczonych do różnych zastosowań odmian pisma gotyckiego (np. tekstura, fraktura, kurrenta, bastarda). Z pisma gotyckiego wyrosły narodowe pisma niemieckie i dzięki temu elementy gotyku w piśmie najdłużej zagościły w krajach niemieckojęzycznych.
Pismo gotyckie zostało wyparte dopiero w dobie renesansu, kiedy w wielu dziedzinach sztuki nastąpił powrót do antycznych wzorów. Powstała wtedy antykwa – eleganckie pismo książkowe wzorowane na minuskule karolińskiej, a za jej pośrednictwem – na poprzedzających ją pismach antycznych. Do użytku kancelaryjnego przyjęła się natomiast użytkowa kursywa, zwana italiką. Z pisma renesansowego wyrosły nowożytne pisma narodowe i w efekcie wykształciło się nowoczesne pismo.
II. Brachygrafia
Potrzeba szybkiego pisania kształtowała nie tylko wygląd liter – narodziła się z niej także potrzeba skracania wyrazów. Drugim powodem, dla którego je skracano, była oszczędność materiału pisarskiego. Był on kosztowny, więc gospodarowano nim powściągliwie – im krótszy tekst zapisywano, tym oszczędność przynosiła większy efekt. W ten sposób narodziły się systemy skróceń (in. abrewiacji od łacińskiego słowa abbreviatio), szczególnie rozbudowane w średniowieczu. Nauka, która zajmuje się ich badaniem nosi nazwę brachygrafii.
Skróty stosowane w piśmie łacińskim dzielą się na 3 grupy, tj. skrócenia poprzez:
- odcięcie (in. suspensję, od łac. per suspensionem) – w takich skróceniach pozostawiano tylko początek wyrazu (w niektórych wypadkach tylko pierwszą literę)
- ściągnięcie (in. kontrakcję, od łac. per contractionem) – w tym wypadku zapisywano tylko początek i koniec wyrazu, np. pierwszą i ostatnią literę lub pierwszą, środkową i ostatnią
- zastosowanie znaku skrócenia – znak zastępował cały wyraz lub jego część
Skróty, których używamy dziś można także przyporządkować do tego podziału, np.:
- prof. - skrócenie przez odcięcie
- mgr - skrócenie przez ściągnięcie
- & - skrócenie przez znak
Podobnie jak pismo łacińskie, systemy skrótów także mają korzenie w starożytnym Rzymie. Rzymianie używali sygli, czyli wyrazów (najczęściej imion) skracanych w taki sposób, że w skrajnych wypadkach zapisywano tylko pierwszą literę. Stworzyli także system oznaczeń – tzw. noty tyrońskie – które dały początek skrótom stosowanym w średniowieczu. Średniowieczni pisarze posługiwali się rozbudowanym systemem skrótów, należących do wszystkich trzech grup, wymienionych powyżej. W tekstach spisanych w językach narodowych stosowano niektóre sposoby skracania przejęte z łaciny, jednak wraz z pojawieniem się druku i wejściem do użytku papieru (tańszego niż pergamin), skróty zaczynają zanikać.
Jeżeli masz kłopot z rozszyfrowaniem tego zdania zapisanego w XII w. przy użyciu skrótów, to powinieneś zajrzeć na kolejną stronę.
Znajdziesz tam przykłady skrótów stosowanych w średniowieczu, z którymi można spotkać się najczęściej. Skróty zdecydowanie utrudniają czytanie dawnych tekstów, w razie kłopotów warto więc zajrzeć do publikacji, w których można znaleźć zestawienia skrótów stosowanych w różnych okresach. Najbardziej znaną z nich jest Lexicon abbreviaturarum: Dizionario di abbreviature latine ed italiane [4] autorstwa Adriano Cappellego. Więcej wskazówek bibliograficznych znajdziesz tu: Warto przeczytać [5].
III. Przykłady skrótów
Te sposoby skracania warto zapamiętać:
1. Odcięcie zaznaczane poziomą kreską
2. Ściągnięcie zaznaczane poziomą kreską
3. Ściągnięcie zaznaczane nadpisaną literą
4. Znaki skrócenia
sygle z użyciem liter e, q i p
per/pre/pro
-con/com (znak przypominający cyfrę 9)
-us (znak przypominający cyfrę 9, zwykle nadpisany)
-er/re/ir (znak w postaci apostrofu lub pionowego wężyka)
-rum
-et/ed/us/ue (znak przypominający średnik lub cyfrę 3) - znak ten zmienia znaczenie w zależności od tego, po jakiej literze występuje:
-ur/tur (znak przypominający znak nieskończoności lub cyfrę 2)
et
Średniowieczni pisarze do perfekcji opanowali sztukę skracania wyrazów i chętnie oraz z dużą fantazją posługiwali się skrótami, dlatego nawet w jednym słowie możemy znaleźć kilka różnych rodzajów skróceń:
W językach narodowych, o czym mowa była już wcześniej, stosowano niektóre ze skrótów występujących w języku łacińskim. W tekstach spisanych po polsku, skróty pojawiają się jednak zdecydowanie rzadziej. Wynika to z faktu, że w okresie największego rozkwitu sztuki skracania wyrazów, w piśmiennictwie królował język łaciński, natomiast kiedy język polski wszedł do szerszego użycia, skróty nie odgrywały już tak wielkiej roli.
Skróty w języku polskim
Skróty w języku niemieckim
