Glosariusz
-
Abrewiacja
system skracania wyrazów (łac. abbreviare - skrócić).
Występujące rodzaje abrewiacji to skrócenie wyrazu przez:- obcięcie (zob. suspensja),
- ściągnięcie (zob. kontrakcja),
- nadpisanie litery lub liter,
- oznaczenie skrótu określonym znakiem abrewiacyjnym.
-
Atrament
in. inkaust, środek piśmienniczy, substancja służąca do zapisywania tekstów przy pomocy pióra. W średniowieczu atrament był czarny lub ciemnobrunatny. Wytwarzano go z witriolu, miedzi i galasu (narośl na liściach drzew) z dodatkiem gumy, wody, czasem piwa, wina lub octu. Proporcje składników atramentu wpływały na jego późniejsze mniejsze lub większe blaknięcie. Dzięki różnicom w kolorze atramentu można dziś rozpoznać zapiski naniesione później. Do sporządzania zdobień dokumentów przygotowywano barwne atramenty.
-
Brachygrafia
nauka badająca systemy skracania wyrazów stosowane w dawnym piśmie. Sztuka skracania (abrewiacji) zapisywanych wyrazów, stosowana już w starożytności, szeroko rozwinęła się zwłaszcza w średniowieczu. Stosowanie skrótów służyło do szybszego zapisywania tekstów, zapewniało oszczędność miejsca i tym samym efektywne wykorzystanie materiałów piśmienniczych (zwłaszcza kosztownego pergaminu).
-
Charta italica
rodzaj pergaminu, tzw. pergamin „południowy”. Cienki i delikatny, sporządzany ze skóry owczej, koziej lub jagnięcej, wyprawiony, gładzony i kredowany tylko z jednej strony i zapisywany jednostronnie. Zob. też pergamin.
-
Charta theutonica
rodzaj pergaminu, tzw. pergamin „północny”. Sporządzany z grubej skóry cielęcej, wyprawionej z obu stron, co umożliwiało obustronny zapis. Zob. też pergamin.
-
Epigrafika
nauka zajmująca się badaniem pisma utrwalonego na materiale twardym - kamieniu, metalu, drewnie. Głównie związana jest z badaniami inskrypcji na nagrobkach i pomnikach.
-
Filigran
in. znak wodny. Odciśnięty w papierze czerpanym znak graficzny, identyfikujący papiernię, z której pochodzi papier. Znak umieszczony był na drucianym sicie, którym nabierano masę papierową, w jego miejscu uzyskany papier jest cieńszy i jaśniejszy, a sam znak jest najlepiej widoczny podczas oglądania arkusza papieru pod światło. Za jego pomocą możliwe jest orientacyjne datowanie rękopisu i określenie w przybliżeniu miejsca jego pochodzenia.
-
Floratura
dekoracja w formie ornamentyki roślinnej wypełniająca inicjał, margines lub większy fragment karty.
-
Foliacja
liczbowanie kart rękopisu. Upowszechnia się w XIII w., początkowo stosowano oznaczenie cyframi rzymskimi, później arabskimi. Pojęcie funkcjonujące do dziś w archiwistyce. Zob. też paginacja.
-
Inicjał
litera rozpoczynająca akapit tekstu, różniąca się od innych liter kształtem, wielkością, kolorem lub zdobieniami. Słowo „inicjał” pochodzi od łacińskiego initium (początek). Inicjały dzielą się na figuralne (wypełnienie postaciami ludzkimi lub całymi scenami rodzajowymi) oraz ornamentalne (wzory geometryczne, motywy roślinne i zwierzęce).
-
Inkunabuły
(łac. in cunabulis - w powijakach), najstarsze drukowane zabytki piśmiennictwa. Pierwsi drukarze naśladowali księgi rękopiśmienne, stąd starodruki z najwcześniejszego okresu drukarstwa posiadają jeszcze wiele cech upodabniających je do rękopisów, np. rodzaj pisma czy zdobienia.
-
Kaligrafia
sztuka wyraźnego i estetycznego pisania, często również artystycznego. Jako przedmiot nauczania została wprowadzona do szkół polskich jeszcze przez Komisję Edukacji Narodowej. Nauka kaligrafii, poprzez żmudne wprawki i ćwiczenia, miała kształtować cierpliwość i staranność.
-
Kolofon
notka zamieszczana czasem przez średniowiecznego pisarza na końcu rękopisu zawierająca explicit, datę ukończenia księgi, informacje o nim samym (imię, czasem jego funkcję). Zdarza się, że uzupełnieniem kolofonu są osobiste przemyślenia pisarza, prośby o modlitwę, zaklęcia przeciwko złodziejom ksiąg lub żartobliwe wezwanie do zapłaty za wykonaną pracę. Kolofon rozwinął się ze zwięzłej formuły explicitu. Zob. explicit, incipit.
-
Kontrakcja
skrócenie wyrazu przez ściągnięcie liter, litery w środku wyrazu są pominięte, zapisuje się tylko litery z początku i końca wyrazu, czasem również występujące w środku wyrazu, np. dr (doktor) lub mgr (magister).
-
Kustosz
oznaczenie, za pomocą cyfr rzymskich lub arabskich, kolejności składek w księdze. Kustosze (łac. custos - strażnik) umieszczano zazwyczaj w dolnej części ostatniej strony składki. Zob. też składka.
-
Ligatura
połączenie liter sąsiadujących z sobą, w jego wyniku często otrzymywały one nową formę graficzną utrudniającą ich rozpoznanie. Funkcjonujący do dziś znak & jest ligaturą łacińskich liter „et”.
-
Liniowanie
nanoszenie na czyste karty materiału pisarskiego siatki równomiernie rozłożonych linii ułatwiających pisarzowi pisanie. Głównie były to linie poziome wyznaczające odległość pomiędzy wierszami, czasem jednak nanoszono także linie pionowe określające szerokość kolumn przeznaczonych do zapisania. Początkowo linie te wyznaczano nakłuciami na marginesach kart i punkty te łączono linią rytą za pomocą rylca, później nanoszono je ołowianym rysikiem, w końcu atramentem.
-
Majuskuła
wielkie litery alfabetu. Pismo, którego wszystkie litery posiadają jednakową wysokość (w druku znane jako wersaliki).
-
Minuskuła
małe litery alfabetu. Pismo, którego litery mają różną wysokość.
-
Okucia
metalowe elementy umieszczone na oprawie księgi takie jak: narożniki, kanty, łańcuchy, różnego rodzaju zapięcia i klamry, guzy, czy blachy. Miały na celu zabezpieczenie bloku księgi przed uszkodzeniem i ścieraniem dekoracji oraz ułatwienie jej zamykania. Nierzadko stanowiły również ozdobę księgi – misternie grawerowane, ażurowe, o wymyślnych kształtach.
Zob. też oprawa.
-
Oprawa
zewnętrzna okładzina, chroniąca blok książki. Wykonywana z płótna, skóry, tektury, papieru, itp. Służyła głównie do ochrony i ozdoby książki. Więcej o oprawach zob. Sztuka pisania. Oprawy.
-
Paginacja
liczbowanie stron rękopisu. Upowszechnia się w XIV w., początkowo stosowano oznaczenie cyframi rzymskimi, później arabskimi. Pojęcie funkcjonujące do dziś w archiwistyce. Zob. też foliacja.
-
Palimpsest
in. rękopis reskrybowany, powstały na wtórnie użytym pergaminie po usunięciu uprzednio naniesionych zapisów. Praktyka taka związana była z faktem iż pergamin był bardzo kosztownym materiałem piśmienniczym, w związku z tym zdarzały się przypadki ponownego wykorzystania pergaminu. Stary atrament usuwano metodami chemicznymi (np. poprzez moczenie pergaminu w mleku rozpuszczającym atrament) lub mechanicznie - poprzez zeskrobywanie starych zapisek. Często dzięki niedokładnemu przeprowadzeniu takich zabiegów pod później naniesioną warstwą udaje się odczytać stary tekst.
-
Pergamin
najbardziej rozpowszechniony w średniowieczu materiał pisarski, jest to odpowiednio spreparowana cienka skóra zwierzęca (najczęściej owcza, kozia lub cielęca). Skórę moczono, garbowano i czyszczono, następnie suszono i gładzono, czasem również wybielano. W Europie uzyskiwano dwa gatunki pergaminu – tzw. pergamin „południowy” (używany we Włoszech, Hiszpanii, południowej Francji) oraz „północny” (Niemcy, Polska, Węgry, Skandynawia, północna Francja, Anglia). Zob. też charta theutonica, charta italica.
-
Pióro
narzędzie pisarskie służące do pisania na papirusie, pergaminie i papierze. W średniowieczu i później najbardziej rozpowszechnione były pióra ptasie (gęsie, łabędzie). Pióro zacinano ukośnie, specjalnym ostrym nożykiem Precyzja zacięcia była decydująca dla uzyskania pożądanego kształtu linii prowadzonych przez pisarza.
-
Probatio pennae
powszechne w średniowieczu zjawisko wypróbowywania przez pisarza jakości używanego pióra. Próby pióra wykonywano na marginesach tekstu lub na wewnętrznych stronach okładek rękopisów.
-
Razura
sposób usuwania błędów pisarskich lub zabrudzeń z pergaminu poprzez zeskrobywanie ich za pomocą nożyka (łac. rasura - drapanie, od słowa radere - skrobać, wymazać). Miejsce takie wygładzano następnie za pomocą kredy lub pumeksu.
-
Składka
arkusz książki złożony z określonej liczby kart. Dzisiaj ma zazwyczaj 16 stron. W średniowiecznych rękopisach składkę tworzyła dowolna liczba podwójnych kart (przeważnie 5-6), zasadniczo dbano tylko o to, by nie była ona zbyt gruba. Składki były numerowane za pomocą kustoszy oraz oznaczane reklamantami, po to by zostały zszyte ze sobą w odpowiedniej kolejności, tworząc księgę. Taki sposób przygotowywania książek do druku stosowany jest do dziś. Zob. też kustosz, reklamanta.
-
Suspensja
rodzaj abrewiatury, skrócenie wyrazu przez odcięcie jego części, np. prof. (profesor).
-
Welin
najdelikatniejszy i najbardziej luksusowy rodzaj pergaminu, uzyskiwany ze skór nienarodzonych lub nowonarodzonych jagniąt.
-
Znak wodny
zob. filigran.
-
Znaki abrewiacyjne
in. znaki skróceniowe, unormowane symbole graficzne, stosowane do zapisu konkretnych słów lub grup liter, składające się na systemy abrewiacyjne. Stosowane były zwłaszcza w średniowieczu, ich znajomość jest niezbędna do odczytania tekstów powstałych z ich użyciem.