Sztuka pisania

I. Materiał pisarski
II. Narzędzia pisarskie
III. Osoba pisarza
IV. Zdobienia
V. Oprawy
VI. Fałszerstwa

I. Materiał pisarski

Dziś w powszechnym użyciu jest papier, coraz częściej jednak piszemy za pomocą urządzeń elektronicznych. Jak to było w przeszłości?

Od kiedy człowiek zaczął pisać, wykorzystywał do tego różne materiały. Początkowo takie, które były łatwo dostępne i których przygotowanie nie wymagało stosowania skomplikowanych procesów produkcyjnych – np. kamień czy drewno. Następnie zaczęto stosować bardziej wyspecjalizowane materiały – papirus lub wosk (w postaci tabliczek woskowych), pergamin i w końcu papier. Zarówno papirus, jak i wosk to materiały nietrwałe. Łatwo ulegają zniszczeniu, szczególnie w niesprzyjających warunkach pogodowych. W średniowieczu pisano więc głównie na pergaminie, który później został wyparty przez papier.

Pergamin

Jest to specjalnie spreparowana cienka skóra zwierzęca (najczęściej cielęca, owcza lub kozia). Proces produkcji pergaminu polegał na moczeniu, garbowaniu, czyszczeniu skóry, a następnie jej suszeniu i gładzeniu, czasem także wybielaniu. W rezultacie otrzymywano trwały i mocny materiał, odporny na zniszczenia. Co więcej, można go było zapisać po obu stronach i z łatwością można było po nim prowadzić pióro. Jego strukturę gołym okiem widać na przedarciu lub na krawędziach dokumentów:

W Europie wytwarzano dwa różne rodzaje pergaminu. Pierwszy z nich, produkowany w Europie północnej, nazywany „północnym” lub „niemieckim” (tzw. charta theutonica), wyrabiany był najczęściej ze skór cielęcych i obustronnie wyprawiany. Drugi, właściwy dla Europy południowej, stąd nazywany „południowym” lub „włoskim” (tzw. charta italica), był delikatniejszy i przygotowany do zapisywania tylko z jednej strony, dlatego obie strony w widoczny sposób różnią się od siebie:

Pomimo, że był najbardziej rozpowszechnionym materiałem pisarskim w średniowieczu, nie był tani.
Używano go więc oszczędnie, czasem zapisywano wielokrotnie i wykorzystywano nawet uszkodzone fragmenty, a przedarcia starannie zszywano.

Gdy uszkodzenia wypadały w miejscu przeznaczonym do zapisania, pisarze po prostu  je omijali, zapisując tekst po obu stronach ubytków w pergaminie.
Fakt, że spisane przez nich teksty są kompletne świadczą o tym, że uszkodzenia pergaminu istniały już w momencie zapisywania:

Papier

Na przełomie XIII i XIV w. rozpoczęto w Europie produkcję papieru, w Polsce pierwsze papiernie pojawiły się w XV w. Jednak papier nie od razu zastąpił pergamin. Przez dłuższy czas używano ich równolegle, przy czym papier, jako materiał mniej trwały, przeznaczony był do pism o mniejszej ważności. Z biegiem czasu, wraz ze wzrostem piśmiennictwa, a ostatecznie z upowszechnieniem się druku, pergamin musiał ustąpić miejsca i w końcu został ostatecznie wyparty przez tańszy papier.

Technologia wytwarzania tzw. papieru czerpanego w dawnych papierniach różniła się od dzisiejszych masowych metod. Masę papierową uzyskiwano z pulpy, otrzymywanej w wyniku procesu moczenia, miażdżenia i gotowania tkanin. Czerpano ją ręcznie, przy użyciu drucianych sit, złożonych z siatki poprzecznych i pionowych pręcików (tzw. kres i prążków), następnie odsączano, suszono, klejono i wygładzano. Użycie sita powodowało, że papier w miejscu zetknięcia z elementami drucianymi był jaśniejszy i cieńszy niż w pozostałych miejscach. Ten fakt wykorzystano do uzyskania tzw. filigranów, czyli znaków wodnych, najlepiej widocznych podczas oglądania papieru pod światło. Odciskano je za pomocą wmontowanych w sita papiernicze, odpowiednio sformowanych drucianych kształtów. Dzięki temu na papierze powstawał widoczny znak graficzny.

Filigrany identyfikowały papiernie, z których pochodził papier. Dzięki nim możliwe jest dziś datowanie i określenie miejsca pochodzenia papieru. Tak uzyskiwany papier jest grubszy i bardziej trwały od późniejszego papieru, uzyskiwanego z celulozy i ścieru drzewnego, którego maszynową produkcję rozpoczęto w XIX w.